रक्सीको कुलत कसरी छुटाउने ?

जाँडरक्सीको कुलतले गर्दा व्यक्ति र परिवार आजित हुन्छन् तर यसको लागि स्तरीय उपचार चाहिन्छ भन्ने कुरा धेरैले बुझ्दैनन् । बरु परिवारले ‘बदमास, नैतिक पतन भएको’ भन्ने, एकोहोरो ‘रक्सी छोड’ भन्ने तर उपचारमा सहयोगचाहिँ गर्न नचाहने । कतिपय त ‘रक्सीको लत ग्यारेन्टीका साथ छुटाउने’ भनेर विज्ञापन गर्ने रिह्याब सेन्टरहरुको चंगुलमा फसेर ठूलो रकम गुमाइरहेका हुन्छन्, यद्यपि फाइदा भने भएको हुँदैन ।

दुव्र्यसन कसरी छुटाउने ?

‘दुव्र्यसन भएको छुटाउने स्टान्डर्ड उपचार विधि छ । रक्सी नखाँदा बिरामीलाई जे–जे लक्षण आउँछन्, ती लक्षणलाई ठीक पार्ने औषधि दिनुपर्छ । उसलाई निद्रा लागोस्, अनौठो कुरा नदेखोस्, नतर्सियोस् भन्ने उद्देश्यले यो औषधि दिने हो । उनीहरुलाई भिटामिन, ग्लुकोज पनि दिनुपर्ने हुन सक्छ । साथै अरु शारीरिक रोगको उपचार गर्नुपर्ने हुन्छ ।

दोस्रो स्टेजचाहिँ पुनरावृत्ति (Relapse) एवं रोकथाम (prevation) को हुन्छ । यो निरन्तर मेहनत गरिरहने प्रक्रिया हो । औषधि बन्द गरेर अस्पताल छोडेपछि उसलाई समस्या नहोस्, नदोहोरियोस् भनरे थप कार्यक्रम राख्नुपर्ने हुन्छ । उपचार गर्दा मनोवैज्ञानिक, सामाजिक र बायलोजिकल तीनै पक्षलाई हेर्नुपर्छ । उसका विशिष्ट समस्याहरु समाधान गरिदिनुपर्छ । यसको लागि वैज्ञानिक उपचार पद्धति छ ।

कतिपयले ‘रक्सी छुट्छ, रोग निको हुन्छ, समस्या समाधान हुन्छ भनेर धर्म पनि परिवर्तन गराएर उल्लु बनाउँछन् तर यसरी हुँदै हुँदैन । रक्सी छुटाउन धर्म परिवर्तन गराउनेहरुले पनि प्रशस्त रक्सी खाने गर्छन्, समस्या पनि थुप्रै हुन्छन् । धर्मले रक्सी छुट्ने भए उनीहरु धर्म मान्दामान्दै किन दुव्र्यसनी भएका त ?

उपचारले पनि पूरै निको हुन्छ भन्ने ग्यारेन्टी गर्न गाह्रो छ । जसले ग्यारेन्टी गर्छ उसले उल्लु बनाएर पैसा कमाउने उद्देश्यले यसो गरेको हो । राम्रो उपचार गरेर पनि ७० प्रतिशतले एक वर्षभित्रमा दोहो¥याएको पाइन्छ । त्यसको लागि व्यक्ति, परिवार चनाखो हुनुपर्छ ।
यो समस्या पूर्णरुपमा निर्मूल नहुने भएकोले अहिले विश्व स्वास्थ्य संघले क्षति न्यूनीकरण  (Harm reduction) को अवधारणा ल्याएको छ । मात्रा कम गरेमा, खाने पटक घटाएमा क्षति कम हुन्छ । त्यसैले पूर्ण निको पार्न नसके पनि क्षति न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ । तलतल लाग्ने समस्या कम गराउन सकिन्छ ।दुव्र्यसनीहरुलाई मानसिक समस्या पनि भएको हुन्छ । लागू पदार्थ र मानसिक रोग एक–अर्काका पूरक हुन् । करिब ९० प्रतिशतलाई यो दुवै समस्या सँगसँगै हुन्छ । त्यसैले कुनै एकलाई मात्र उपचार गरेर हुँदैन ।’

दुव्र्यसन हटाउन सकिन्छ

काठमाडौं उपत्यकाका एकजना ४० वर्षीय शिक्षित व्यवसायील् रक्सीको दुव्र्यसनमा परेर परिवारलाई दिक्क पारेछन् । बिहानदेखि नखाई केही गर्न नसक्ने, खाँदा–खाँदा कन्ट्रोल नै नहुने । अफिसमै पनि खाइदिने, बाटोमै लड्ने स्थिति भएपछि श्रीमतीले ‘रक्सी नछोड्ने हो भने म डिभोर्स दिन्छु’ समेत भनिछन् ।

उनको एकजना साथीले मलाई पनि चिन्ने भएकाले ‘उपचारका लागि एकपटक त चान्स देऊ’ भनेपछि परिवारसँग उनी उपचार गर्न मकहाँ आए । उनलाई भर्ना गरेर उपचार ग-यौँ । तुरुन्त लत छुटेन । दुई वर्षमा चारपटक भर्ना ग-यौँ । त्यसपछि उनको रक्सीको दुव्र्यसन छुट्यो ।उनले एकथोपा पनि रक्सी नखाएको अहिले पाँच वर्ष भयो । परिवारले ‘उनको मात्र दोष होइन’ भनेर बुझे र उपचारमा ल्याए, धैर्य गरे । अहिले उनीहरुको परिवार राम्रो अवस्थामा छ । टुट्नबाट जोगिएको छ ।’

अस्पतालमा उपचार सुविधा

‘पाटन अस्पतालमा यस्ता दुव्र्यसनीको उपचारका लागि मानसिक रोग विभाग छ । त्यसको लागि डाक्टरहरुको टिम छ । मंगलबार जाँडरक्सीसम्बन्धी हेर्ने भनेर तोकिएको छ, तर अरु दिन आउँदा पनि हेरिन्छ । भर्ना गरेर उपचार पनि गरिन्छ । भर्ना गरेर उपचार गर्ने दुई हप्ताको प्याकेज पनि छ । दुव्र्यसनीले ओपीडीमा जँचाएर भर्ना भई उपचार गराएको राम्रो हो । भर्ना गर्ने बेलामा उसलाई सबै कुरा सम्झाएर, बुझाएर फ्यामिली काउन्सिलिङ गरी भर्ना गर्छौं । तर १४ दिनमा जादु नै हुनेचाहिँ होइन । निरन्तर मिहिनेत गर्नुपर्छ ।

यो सरकारी अस्पताल भएकाले सस्तो छ । एक दिनको बेड चार्ज ३५० रुपियाँ छ । औषधिको खर्च पनि दैनिक १०० रुपियाँले पुग्छ । खाना खर्चचाहिँ आफ्नो हुन्छ । यसबाहेक विपन्न व्यक्तिलाई निःशुल्क गर्ने पनि नीति छ । कसैले म सुविधा सम्पन्न ठाउँमा बस्छु भन्छ भने ६ हजार जाने प्राइभेट बेडको पनि व्यवस्था छ । तर उपचारको गुणस्तरचाहिँ सबै एउटै हो ।साइकोलोजिकल टेस्ट गरेको ५ सय रुपियाँसम्म लिने गरिएको छ । काउन्सिलिङ त ७० रुपियाँमा हुन्छ । प्राइभेट रिह्याब सेन्टरहरुले एक घण्टा काउन्सिलिङ गरेको ६ हजारसम्म लिएको पाएको छु । हाम्रोमा उपचार खर्च त संसारकै सस्तो भने पनि हुन्छ । त्यसमा पनि तिर्न नसक्नेका लागि त निःशुल्क पनि हुन्छ ।’

नीति–निर्माताले बुझ्नुपर्ने

‘मदिरा स्वास्थ्यदेखि अनेक सामाजिक, कानुनी समस्याको जड हो । नसर्ने रोगहरुको कारणमा लागू पदार्थ नै मुख्य छ । कानुन तोड्नुपर्दा झन्डै ९० प्रतिशत मानिसले रक्सी खाने गर्छन् । झगडा गर्न, कसैलाई कुट्न, चोर्न जानुपर्दा पहिले रक्सी खाने गर्छन् । लैंगिक हिंसा, घरेलु हिंसा, बलात्कार हुनुअघि पनि रक्सीको प्रयोग भएको पाइन्छ ।

बिहान ६ बजेदेखि अबेर रातिसम्म औषधि पसल खुलेका हुँदैनन् तर थुप्रै रक्सी पसल खुलेका हुन्छन् । औषधि नै नपुगेका दुर्गम स्थानमा पनि रक्सी पुगेको छ । हामी रक्सीको मामलामा धेरै छाडा भएका छौँ । यसले देशलाई धेरै घाटा पु-याइरहेको छ । त्यसैले

सरकारले मदिरालाई यति खुकुलोसँग छोड्नुहुँदैन ।अहिले कतिपय अधिकारवादी महिला ‘खुलारुपमा रक्सी खान पाउनुपर्छ’ भन्छन् । राम्रो संस्कृति भएको तीज अहिले महिलाले आधिकारिकरुपमा रक्सी खान पाउने चाडको रुपमा विकास हुँदै छ ।

‘अहिलेसम्म वाइन खान नजान्ने कस्तो पाखे !’ भनेर उडाउने गरिएको छ । हाम्रो समाजमा ‘छोरा मान्छेले, राति ड्युटी गर्नेले, सेना, प्रहरी, ड्राइभरले, तनावमा परेकाले रक्सी खान्छ त’ भन्ने गरिन्छ । यस्तो सोच गलत हो, यसमा परिवर्तन ल्याउनुपर्छ ।दुव्र्यसनको समस्या बढ्दै गएकोले उनीहरुको उपचारका लागि सरकारी स्वामित्वको एउटा छुट्टै राष्ट्रिय स्तरको दुव्र्यसनी उपचार केन्द्र खोल्न आवश्यक देखेको छु र त्यसका लागि म प्रयासरत छु ।

सबैको सहयोग भए अवश्य पूरा होला । सरकारले रक्सीबाट धेरै राजस्व उठाउँछ, रक्सीका कारण मानिसहरुमा आइपरेका समस्या निराकरण गर्न पनि सरकारले जिम्मा लिनुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।’जे होस्, जाँडरक्सी नखाएकै राम्रो हो । रक्सीको दुव्र्यसनमै पुगिसकेको अवस्थामा उपचारको आवश्यकता पर्छ । त्यसका लागि परिवारको समझदारी महत्वपूर्ण हुन्छ ।